100 minut do śmierci

2 października 1939 roku niemieccy okupanci dokonali pierwszej publicznej egzekucji w Kościanie. Rozstrzelano 8 Polaków.

W nocy z 29 na 30 września 1939 roku w gospodarstwie Langnerów w Nietążkowie wybuchł pożar - spłonęła stodoła ze zbożem. Nad ranem w tej samej wsi, w cegielni zaciekłego nazisty i agenta Abwehry Heinricha Hentschela znaleziono zwłoki stróża nocnego Christiana Rauscha. Zamordowano go przez podcięcie gardła nożem.

Sprawców nie wykryto i nie szukano. Jeszcze tego samego dnia sąd doraźny kommanda specjalnego policji bezpieczeństwa z Poznania [Einsatzkommando 14/VI] pod przewodnictwem majora SS Gerharda Flescha uznał, że za pożar i morderstwo należy rozstrzelać 16 Polaków – po 8 w Śmiglu i Kościanie. Egzekucja w Śmiglu odbyła się w sobotę 30 września o godz. 19.25. W niedzielę zbrodniarze odpoczywali, a w poniedziałek – 2 października kommando zjawiło się w Kościanie.

Protokołu z obrad sądu doraźnego kommanda Flescha 30 września 1939 roku w Śmiglu do tego czasu nie odnaleziono. W przypadku Kościana dokument taki zachował się w odpisie i zaczyna się tak:
„Kościan, 2.10.1939. Protokół z posiedzenia Sądu Doraźnego EK 14/VI Policji Bezpieczeństwa. Posiedzenie rozpoczęto o godz. 12.20. Obecni: I. major SS i radca regencyjny Flesch jako przewodniczący, major SS i radca kryminalny Hotze – jako ławnik, porucznik SS i radca kryminalny Hein – jako ławnik. II. Jako protokolant - plutonowy SS i urzędnik kryminalny Probst. III. Jako biegły - znający miejscowe stosunki, nauczyciel, miejscowy Niemiec Wilhelm Heinze, ur. 27.6.1898 w powiecie leszczyńskim. Jako tłumacz - miejscowy Niemiec Hans Schneider, urzędnik bankowy ur. 23.8.1912 w Czempiniu, zamieszkały w Kościanie. Zaprzysiężenie biegłego: „Jako znający miejscowe stosunki przysięgam, że sądowi doraźnemu wiarygodnych informacji dostarczać będę. Tak mi dopomóż Bóg”. Zaprzysiężenie tłumacza: Jako tłumacz przysięgam, że wiernie moją służbę tłumacza wypełnię bez przemilczeń i dodawania. Tak mi dopomóz Bóg”.

Po tej wstępnej procedurze stwierdzono:
„ Z protokołu z dnia 29. 9. 1939 [błąd w dacie, winno być 30. 9. 1939 dop J.Z.] - który określa bliżej zaistniały stan rzeczy (zabójstwa Volksdeutscha Rauscha w Nietążkowie koło Śmigla) – na polecenie dowódcy grupy specjalnej VI odczytano fragment, w którym zawarty jest rozkaz Szefa Zarządu Cywilnego generała majora SS i prezydenta Senatu Greisera o rozstrzelaniu 16 Polaków. Stawają następujący Polacy…”.

I tak stawali przed sądem doraźnym, pojedynczo, w następującej kolejności: powiatowy inspektor szkolny Władysław Wydra ur. 20 I 1894 w Żywcu, zamieszkały w Kościanie; dyrektor poczty Stanisław Pabiszczak ur. 18 IV 1906 w Kotowiecku, zam. w Kościanie; robotnik Ludwik Kaczmarek ur. 7 VIII 1921 w Kościanie, zam. w Kościanie; hurtownik Ludwik Wenski ur. 4 VIII 1882 w Iztby, zam. w Kościanie; Ludwik Cichoszewski ur. 20 VII 1915 w Ickern, zam. w Kokorzynie; Józef Szynklewski ur. 19 III 1882 w Poznaniu, zam. w Czempiniu; Franciszek Obaro ur. 2 XII 1895 w Otwocku, zam. w Kościanie; ziemianin Władysław Kościelski ur. 15 VIII 1879 w Sepnie, zam. w Sepnie.

O godz. 13.19 obrady przerwano, by wznowić je o 13.30 i zakończyć o 13.35.

Z protokołu:
„Kapral SS Apfelstaedt otrzymał rozkaz, aby wyżej wymienionych Polaków natychmiast rozstrzelać. Według właściwości powiadomiono starostę [Landrat] dr Liese i komendanta wojskowego miasta kapitana [Hauptmann] Dekana. Powiadomiony został także burmistrz, podporucznik SA Szpitter. Posiedzenie zakończono o godz. 13.35, po czym polecono burmistrzowi, aby powiadomił ośmiu Polaków, że z powodu zabójstwa Niemca w nocy z 29. na 30. 9. zostali skazani na rozstrzelanie. Jednocześnie polecono, aby burmistrz powiadomił miasto o rozstrzelaniu”. (…)

„Wyroki” uzasadniano krotko: Wydra - „człowiek wpływowy w Kościanie i znany podżegacz”; Pabiszczak – „zły, oszczerca, Polak”; Kaczmarek - „przywódca młodzieży”, Wenski – „przewodniczący Związku Sokołów, zły, nienawidzący Niemców”; Cichoszewski – „znany podżegacz”, Szynklewski – „członek Związku Zachodniego”; Obaro – „należał do warstwy duchowych przywódców” i Kościelski – „właściciel ziemski, zły, podżegacz”.

Rozprawa, licząc z przerwą, trwała tylko 75 minut. Funkcjonariusze policji ochronnej [Schutzpolizei] zamknęli wyloty ulic, zmuszając tym samym ludzi znajdujących się przypadkowo w tym rejonie do oglądania egzekucji. 25 minut po rozprawie skazańców z budynku sądowego wprowadzono na Rynek i ustawiono pod murem ratusza. Towarzyszyło im kilku więźniów Polaków, którzy mieli zebrać i pochować ciała. (…)

Po rozstrzelaniu, około 14.30, pod ratusz podjechał wóz, grupka czterech więźniów załadowała skrwawione ciała i transport ten, pod eskortą esesmanów z kommanda specjalnego udał się na cmentarz zakładu psychiatrycznego za tak zwanym laskiem. Tam, tuż przy ogrodzeniu, długo, prawie do zmierzchu, polscy więźniowie wykopywali zbiorową mogiłę, umieszczali zwłoki i zakopywali - tam właśnie pochowano ofiary egzekucji z 2 października. (…)

JERZY ZIELONKA
Fragment tekstu opublikowanego w naszym portalu w 2014 roku.

Kościan w 1939 roku przeżył dwie publiczne egzekucje – opisywaną tutaj i późniejszą, także w poniedziałek – 23 października. Tego dnia na Rynku rozstrzelano 26 Polaków. Zginęli:
• Ludwik Dubski z Kobylnik
• Eryk Sworowski z Kościana
• Zygmunt Hełczyński z Konikowa
• Franciszek Leśniak z Bieżynia
• Edward Brzeski z Oborzysk
• Jan Ido z Kościana
• Zygmunt Irżabek z Kościana
• Jan Hoffner z Kościana
• Józef Tomaszewski z Kościana
• Jan Hejnowicz z Kościana
• Mieczysław Chłapowski z Kopaszewa
• Jan Szołdrski ze Starego Gołębina
• Stanisław Szukalski z Czempinia
• Bronisław Farulewski z Czempinia
• Franciszek Michalak z Wielichowa
• Edmund Sowiński z Kościana
• Jan Sroczyński z Ziemska
• Józef Wojciechowski z Borowa
Zbrodni dokonało Einsatzkommando 14

Miejsca kaźni w powiecie kościańskim

Kościan, 14.09.1939, 1 ofiara; 02.10.1939, 8 ofiar; 23.10.1939, 18 ofiar ; 7.11.1939, 45 ofiar
Krzywiń, 08.09.1939, 1 ofiara
Kurza Góra k. Kościana, 9.11.1939, 21 ofiar
Lubiń (gm. Krzywiń), 24.09.1939, 1 ofiara
Olszewo (gm. Śmigiel), 18.09.1939, 1 ofiara
Poladowo (gm. Śmigiel), 08.09.1939, 1 ofiara
Śmigiel, 15.09.1939, 1 ofiara; 30.09.1939, 8 ofiar; 23.10.1939, 15 ofiar
Wonieść (gm. Śmigiel), 03.10.1939, 1 ofiara
Kościan - styczeń 1940 r. - wywożenie pacjentów i ich gazowanie w specjalnym samochodzie, pochówki w lasach w okolicach Głuchowa i Jarogniewic – około 534 ofiar.

Fotografie ze zbiorów Jerzego Zielonki 

Pochówek osób rozstrzelanych na rynku w Kościanie 2 października 1939 r.

Einsatzkommando Flescha w Kościanie w dniu egzekucji Polaków 7 listopada 1939 r.

Już głosowałeś!