Historia Czempinia (1)

W 1923 roku czempiński proboszcz ks. Franciszek Ruszczyński (1874 – 1961) wydał książkę „Historia Czempinia”, której obszerne fragmenty prezentujemy za Wiadomościami Kościańskimi, zachowując pisownię oryginału.

Nazwa i powstanie osady

Czempiń, miasto w Wielkopolsce, w powiecie kościańskim położone, 12 kilometrów na północ-wschód od Kościana, miasta powiatowego odległe, należy do województwa poznańskiego. Nazwa Czempiń pochodzi od nazwiska kmiecego Czampa; kmieć Czampa zachodzi w XVI wieku na Mazowszu. Osnowa częp – od czepiec = siedzieć w kuczki, pilnować bydła, drzemać siedząc; czes. cupeti. W Wielkopolsce istniał drugi Czempiń i to na Podlesiu za Żerkowem, dzisiaj pole, dawniej wieś, która w r. 1503 istniała.

W r. 1403 jest pierwsza wzmianka de opiddo Czampino w księgach ziemskich kościańskich (Terrestres Cost.), a w księgach ziemskich poznańskich występuje w r. 1410 Jan Czepiński. W tych samych księgach czyli w zapisach majątków w grodzie poznańskim jest w r. 1434 podany Czempiń równolegle obok Piechanina (Pyechnyno opp. Alias Czampie); z tego wynika, iż Piechanin, wieś pod Czempiniem, do dziś dnia istniejąca, starszym jest od Czempinia, bo na pierwszym miejscu wymieniony.

Piechanin zwał się dawniej Piechynin i wskazuje na nazwisko Piechyna albo Piechynia, tyle oznacza, co Piotr, zdrobniałe: Piechu. Piechanin spadł według ksiąg ziemskich poznańskich w r. 1446 do rzędu wsi, a Czempiń figuruje jako miasto, bo zapiska brzmi opp. Czampyn cum villa Pyechynyno; więc ten cały wywód da się streścić w tych słowach, iż powstanie miasta Czempinia sięga I-szej połowy XV wieku, Piechanin należał na przełęczy 14 i 15-go wieku do 2 rodów do Nałęczów z Szamotuł i do Zarembów spokrewnionych z ziemianami z Lubiatowa. Do Nałęczów zaliczamy najprzód ziemianina Kiełcza, który w r. 1387 występuje w sądach w Poznaniu jako Kielcz z Piechanina, potem Wincentego Dobrogosta z Szamotuł. Z drugiego rodu t.j. Zarembów znamy tylko Herkenbolda (Archibaldus). Piechanin należał w r. 1400 do Herkenbolda, które to imię było charakterystyczne w rodzinie Zarembów.

Z nazwisk ludowych zapiszemy z tych czasów nazwiska jak: Bratko, Bieczyna (pobliska wieś Bieczyny do dziś istniejąca), Drobot, Czabel, Dobrosław, Gruśla, Koszko, Radosław, który później był wójtem w Dolsku, Sroczka (Wielkie i Małe Srocko, wsi w pobliżu Czempinia istniejące), Wawrzek, który był rajcą albo konsulem w r. 1399.(…)

Właściciele

Bracia z Szamotuł Nałęcze Wincenty i Dobrogost, fundując w Szamotułach ośmiu mansjonarzy, zapisali część ich uposażenia w r. 1423 na Piechaninie, który więc wówczas oczywiście posiadali. W księgach ziemskich kościańskich (Terr. Cost.) jest pod r. 1425 wzmianka, iż połowę Piechanina i Borówka posiadał Wincenty z Szamotuł, kasztelan międzyrzecki, a drugą połowę jego brat Dobrogost z Szamotuł, kasztelan poznański; Wincenty był później generalnym starostą Rusi Czerwonej i poległ w bitwie pod Warną w 1444 r., a córka jego Małgorzata była księżną raciborską, dana Wacławowi, a druga córka Jadwiga była za księciem Kazimierzem mazowieckim, Piastem.

W r. 1434 jest zapisany w księgach wieczystych poznańskich jako posiedziciel Piechanina i Czempinia Jan Bniński, herbu Łodzia, kasztelan międzyrzecki, syn Małgorzaty. Rok 1434 najstarsza data Łodziów na Czempiniu. W roku 1446 zleciła Czempiń z Piechaninem, Borówkiem i Tarnowem Małgorzata, córka Wincentego z Szamotuł, małżonka księcia raciborskiego, Wacława, Janowi Bnińskiemu. Tenże otrzymał część dóbr Czempińskich albo jako wiano od jednej z Szamotulskich, albo był zastawnym właścicielem dóbr Czempińskich aż do chwili wykupu przez Łukasza Górkę, za którego wyszła córka Dobrogosta z Szamotuł, Beatryx. W roku 1459 w księgach ziemskich kościańskich jest jeszcze posiedzicielem Piechanina i Czempinia Jan Bniński. Brat Jana był Piotr, od którego pochodzą dzisiejsi Bnińscy. Jan miał tylko córkę Elżbietę, zamężną za Ściborem z Niepartu.

W roku 1470 afiljował biskup poznański Andrzej z Bnina (1439-1479) kościół na Borówku, do parafjalnego kościoła w Czempiniu na prośbę wojewody poznańskiego Łukasza Górki, z czego wynika, iż już wówczas należał Czempiń do Górków. Górkowie herbu Łodzia byli posiedzicielami Czempinia od r. 1470 aż do r. 1562. Łukasz Górka był synem Jakóba z Miejskiej Górki i Doroty, a bratem proboszcza w kapitule poznańskiej Wyszoty; żoną jego była Beatrix, córka kasztelana poznańskiego Dobrogosta z Szamotuł. Łukasz Górka, zmarł w r. 1475; pozostawił dwóch synów Urjela Górkę, biskupa poznańskiego (1479-1498) i kasztelana gnieźnieńskiego Mikołaja Górkę. Syn Mikołaja był Łukasz, wojewoda poznański, generalny starosta Wielkopolski, który po śmierci swej żony Katarzyny Szamotulskiej został biskupem włocławskim. Najczęściej przebywał w Poznaniu lub w dobrach swoich w Szamotułach, gdzie kolegjatę fundował; w katedrze swojej zaś raz na rok bywał. Przy katedrze włocławskiej zbudował kaplicę Najśw. Sakramentu.

Kiedy herezja w Gdańsku szerzyć się zaczęła, pragnął początkowo przez wysłańców swoich, a następnie sam zgorszeniu przeciwdziałać. W tym celu wybrał się do Gdańsku, ale w drodze rozchorował się i przeniesiony do Szamotuł, tamże w r. 1542 żywota dokonał; pochowany w katedrze włocławskiej. Synem jego był Andrzej, który miał za żonę Barbarę z Kurozwęk, herbu Poraj i był kasztelanem kaliskim, hetmanem polnym, a po zwycięskiej wojnie z Moskalami był kasztelanem poznańskim. Popierał heretyków, Braci czeskich, mimo, że król Zygmunt August kazał 4 sierpnia 1548 r. usunąć się „braciom” z Polski. Ci posłuchali, ale zarzewie buntu religijnego pozostawili. Andrzej wystawił swoim przodkom i rodzicom w katedrze poznańskiej pomniki z bronzu z Norymbergii. Umarł w r. 1551. Synowie Andrzeja byli Łukasz, Andrzej i Stanisław.

Łukasz, wojewoda poznański, miał za żonę sławną Halszkę z Ostroga. Dziwne i godne opowieści są losy Halszki z Ostroga. Była ona córką możnego pana, Ilji, księcia Ostrogskiego i Beaty z domu Kościeleckiej, ale wcześnie umarł jej ojciec. O rękę młodziutkiej Halszki ubiegali się różni panowie, ponieważ prócz urody wabiły ich wielkie majątki i bogactwa księżniczki. Opiekun Halszki Wasyl, książę Sanguszko, wydał ją w r. 1553 przemocą za Dymitra Sanguszkę, który został skazany za to na wygnanie i wyjechał z żoną do Czech. Marcin Zborowski, pragnąc ożenić swego syna z Halszką, dopędził młode małżeństwo w Nimburgu i zabił tam Dymitra. Wszczęły się zaraz nowe zabiegi o jej rękę. Król, jako najwyższy opiekun sierot, wydał ją wtedy wbrew woli matki za Łukasza Górkę. Beata zaprotestowała przeciw temu ślubowi, wywiozła córkę do Lwowa i zamieszkała tam wraz z nią w klasztorze dominikańskim.

Daremnie starał się Zygmunt August przełamać opór kobiet, wreszcie rozkazał staroście lwowskiemu przemocą Halszkę uprowadzić. Ale podstępem Beata wprzód już sprowadziła do klasztoru w ubraniu żebraczem starego kniazia Siemona Olelkowicza, który wziął ślub z jej córką. Mimo to wykonał starosta rozkaz królewski i Halszkę odprowadził Górce, który osadził ją w zamku swoim w Szamotułach.

Tam dalsze dnie pędził w samotności, niechcąc uznać mężem swoim Górki i skończyła w pomieszaniu zmysłów. Starania króla i arcybiskupa o polubowne załatwienie sprawy były bezskuteczne. Matka Beata mimo wieku lat 50 wyszła za Olbrachta Łaskiego. Halszka jest bohaterką kilku powieści i dramatów.

Wyżej wspomniany Stanisław Górka, późniejszy wojewoda poznański, brat Łukasza, nadał, jako posiedziciel Czempinia, miastu w r. 1561 prawo magdeburskie i ważne przywileje. Stanisław Górka i bracia jego odstąpili od wiary katolickiej i wynieśli na sobie przekleństwo, którem swoich sukcesorów zaklął Urjel Górka, biskup poznański, zgubą ostatnią grożąc im, jeżeliby od kościoła rzymskiego kiedykolwiek oderwać się mieli. O jednym z tych trzech braci, prawdopodobnie o Stanisławie, pisze Histor. Coll. Posnan., że srebra kościelne, kielichy, pateny i inne z kościoła szamotulskiego zabrawszy, obrożę brytanowi z nich dał zrobić na szyję, na której kielichy i inne naczynia kościelne wyrysować kazał.

Pałac, który mieli w Poznaniu Górkowie i w którym przez lat 30 heretycy zbór swój założyli, miasto Poznań po śmierci tego Stanisława kupiło, a synagogę (heretycką) z miasta rugowało. Ten potem pałac Pannom się Benedyktynkom na klasztor dostał. Zamek w Kórniku ten Stanisław restaurował i ozdobił. Nietylko zaś w Wielkopolsce, ale i na Rusi obszerne dobra mieli Górkowie, w których wszędzie zbory heretyckie osadzili byli. Stanisław Górka umarł w r. 1592 i z nim Górkowie wymarli.

Po Górkach byli posiedzicielami Czempinia przez cztery dziesiątki lat Awdańce, noszący nazwisko od Małachowic z Konar Malechowscy. Stanisław Malechowski podpisany jest pod przywilejem danym Czempiniowi przez króla Zygmunta Augusta w r. 1561, tyczącym jarmarków i targów. Jan i Stanisław z Konar Malechowscy podpisali w r. 1580 statuty dla cechu Mielczarskiego.

Począwszy od 17-go stulecia byli posiedzicielami Czempinia Szołdrscy, herbu Łodzia. Pierwszy z Szołdrskich, który się zaznaczył w historji Czempinia, był Stanisław, cześnik kaliski (pincerna calissienesis); miał za żonę z Pigłowic Pigłowską, herbu Sokoła. Tenże fundował kaplicę Matki Boskiej Różańcowej w kościele czempińskim, uposażając ją, i nadał tutejszemu cechowi szewskiemu statuty i przywileje w r. 1611.

Syn Stanisław - Andrzej, pierwotnie pleban czempiński, później biskup poznański (1636-1650), który wydał dokument erekcyjny dla kaplicy Najśw. Marji Panny w r. 1641… Według dalszej osnowy powyższego dokumentu erekcyjnego miał prawo patronatu i prezentowania kapelana do owej kaplicy w kościele parafjalnym tak zwanej apella Szołdrsciana fundator i jego sukcesorowi. Proboszczem był wówczas ks. Stanisław Rzymski, a kapelanem ks. Maciej Dybisławski, któremu – jak głosi powyższy dokument – nałożono obowiązek miewania kazań.

Kaplicę różańcową, uposażali w hojne fundusze późniejsi Szołdrscy, jak Stanisław, cześnik kaliski, podsędek i podstarościc poznański, w sądach (według Niesieckiego) „niechybny dekretysta” († 1641 jako poseł na sejm warszawski), a żona jego Marja Zajączkówna z Wrzący (w Sieradzkiem) okazała się wielką dla kościoła dobrodziejką; drugą jego żoną była Manicka z Manieczek, z której był syn Jan, cześnik kaliski i kasztelan biechowski (Wiechowo pod Wrześnią). Synowie tegoż byli Aleksander, który poległ w bitwie przeciw Szwedom, a drugi Andrzej, który poległ przeciw Kozakom.

(cdn)

GK 03/2014